«Keşikçidağ» Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu

Ərazidə zəngin tarixi-etnoqrafiq, mədəniyyət abidələrinin olmasını nəzərə alaraq, Azərbaycan Prezdenti İlham Əliyev cənabları 2005-ci ilin oktyabr ayının 12-də qoruğun ərazisinə səfər etmişdir. Cənab prezident buradakı zəngin tarixi-mədəniyyət obyektlərinin daha da dərindən öyrənilməsi, qorunması və təbliği üçün 19 dekabr 2007-ci ildə sözü gedən ərazidə yerləşən mağaralar kompleksini “Keşikçidağ” Dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu elan etdi. Həmin vaxtdan qoruğun ərazisindəki strateji cəhətdən ən hündür yüksəkliklərin biri ölkə prezidentinin şərəfinə “İlham Əliyev adına zirvə”adlandırılmışdır. Azərbaycan Respublikasının “Keşikçidağ” Dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu Ağstafa rayonunun mərkəzindən 75 kilometr məsafədə, Böyük Kəsik kəndindən 28 kilometr aralı, dəniz səviyyəsindən 750-950 metr hündürlükdə, Gürcüstanla sərhəddində Qatardağ silsiləsinin, Ceyrançöldə, dağların cənub və cənubi-şərq tərəfdəki qum dağlarından ibarət sıldırım qayalıqlarda yerləşir. Qoruğun ərazisində 70-dən çox mağara, ilkin orta əsrlərə aid bir qala, iki məbəd, bir inanc yeri mövcuddur. Mağaralar kompleksinin ətrafında ilk insanların yaşayışı daş dövrünə aid edilir. Buradakı təbii mağaraların 2 min il yaşı var, süni mağaraları isə VIII-XV əsrlərə təsadüf edirlər. Keşikçidağda yaşayışın canlanması IV-V əsrlərə təsadüf edir. Bu dövrə qədər aya, günəşə, müxtəlif bitki və heyvanlara etiqad göstərən bütpərəstlərlə yanaşı (yerli əhali), oda sitayiş edən atəşpərəstlərin əsas mərkəzlərindən olmuşdur. Bu yerlərin təbii şəraiti asketik həyat tərzi üçün yararlı olduğundan eramızın ilk əsrlərində Yaxın Şərqdən Qafqaz Albaniyasına gəlmiş rahiblər bu mağaralarda məskunlaşmışlar. Qafqaz Albaniyasında IV əsrdə xristianlıq rəsmi dövlət dini kimi qəbul olunduqdan sonra digər bölgələrdə olduğu kimi, burada da həyat canlanır, buda dini məbədlərin inşasına təkan verir. VI əsrdə mağara-məbədlərdə yaşayış yenidən inkişaf dövrünü yaşamışdır. VII-VIII əsrlərdə İslam dininin Azərbaycanda yayılması ilə əlaqədar bu mağara- məbədlər albanların özlərini və dinlərini məhv olmaqdan qorumaq üçün sığınacaq rolunu oynamışdır. Monastırlar kompleksində aparılan arxeoloji-epiqrafik tədqiqatlar zamanı əldə edilən materiallar, burada aşkar edilmiş mədəni təbəqənin «ikilaylı» olduğunu sübut edir. İslamın Azərbaycanda yayıldığı dövrlərdə bu mağara-məbədlərə çoxlu basqınlar olmuş, talan edilmişdir. XIII əsrdə monqolların, XIV-XV əsrlərdə isə Əmir Teymurun ,1615-ci ildə Şah Abbasın orduları burdan keçərək böyük dağıntılar törətmiş və nəticədə 5 min alban rahibi qətlə yetirilmişdir. XVIII -XIX əsrlərdə məbədlər xarabalığa çevrilməyə başlamışdır. Bu onunla əlaqədar idi ki, 1836-cı ildə Qafqaz Albaniyasında mövcud olan Alban katolikosluğu Rusiya tərəfindən ləğv edilərək erməni qriqorian kilsəsinin tabeliyinə verilmişdi. Həmin dövrdən etibarən gürcülər mağara-məbədlərdə təbliğat və tərtibat işləri aparmışlar. Keşikçi qalası, keşikçi mənasını daşıyan və müdafiə məqsədilə sıldırım dik qayada tikilmiş, bu qalanın inşa edilmə tarixi V-VI əsrlərə təsadüf edir. 11 metr hündürlüyündə olan Keşikçi qalası üç mərtəbədən ibarətdir. Qalanın tikintisində yerli təbii daşdan və qırmızı kərpicdən istifadə edilmişdir. Qala ilə yanaşı olan iki məbəd nisbətən sonrakı dövrlərdə tikilmişdir və sırf dini etiqad yeri üçündür. Bir-birindən 1500 m aralıda yüksələn bu tikililər Qafqaz Albaniyası dövrünün xristian məbədləridir. Məbədlər Keçikçiqalaya nisbətən sonrakı dövrlərdə tikilmişdir. Mağaraların əksəriyyətində xristianlıq mövzusu ilə bağlı çoxlu sayda freska işlənilib. Məbədlər Keçikçiqaladan şimal-şərqə doğru coğrafi ərazinin ən hündür yüksəkliyində, dəniz səviyyəsindən 950 m hündürlükdə üzü cənub istiqamətinə baxan və yerli daş materiallardan inşa olunan iki məbəd yerləşir. Freskalar Mağara–məbədlərin interyeri freskalarla zəngindir. Vaxtilə alban kahinlərinin sitayiş yeri olan bu mağara-məbəd komplekslərindəki freskalar sonralar “İncil”dən götürülmüş müxtəlif mövzular əsasında xristian dininin təbliği məqsədilə yaradılmışdır. Mağara-məbədlərdə akvarellə işlənmiş bu freskaların XIX əsrə aiddir. Tədqiqatçılar mağara-məbəd kompleksindəki freskaların işlənmə tarixini texniki və rənglərin keyfiyyət xüsusiyyətlərinə görə XIX əsrin I yarısına aid edirlər. Freskalar yeni dövr realist təsvir metodunun, divar boyakarlığının əyani nümunələri baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.